در زندگی امروزه ما گاهی وظایف و فضایل آنچنان درهم تنیده می شوند که تفکیک آنها از یکدیگر دشوار به نظر می رسد. اما از آنجائیکه رسیدگی به وظایف قبل از فضایل یک ضرورت عقلی، شرعی و منطقی است، برای بهره وری بهتر در کارها، تفکیک وظایف از فضایل لازم و اجتناب ناپذیر است.
بعنوان نمونه نماز یک وظیفه شرعی است اما تعقیبات و تسبیحات قبل، حین و بعد از آن فضایل محسوب می شوند و بدون آنها نماز نیز درست و کامل است. اما عموماً آنچنان مستحبات حین نماز معمول است که مثل واجبات رعایت می شوند.
برای روشن تر شدن مفهوم این بحث، مثال نماز را بسط می دهیم به کارمند اداره ای که ارباب رجوع فراوان دارد. چنین شخصی اگر در هنگام کار، فضایل کاری – از قبیل بلند شدن برای هر ارباب رجوع، خوش و بش کردن و… – را بخواهد انجام بدهد از وظیفه اصلی باز می ماند و مردم را گرفتار و معطل می سازد.
حال در نظر بگیرید این کارمند بخواهد هنگام نماز فضایل آن – از قبیل تسبیحات، تعقیبات، تلاوت قرآن و… – را نیز انجام بدهد و جمعیتی را معطل خود نماید، مسلماً چنین عبادتی مقبول و موثر نخواهد بود و باید به اقامه نماز بسنده کند و به وظایف اصلی خود بپردازد. چراکه خدمت به خلق خود نیز عبادتی بزرگ است.(۱) به قول شاعر:
عبادت به سجاده و دلق نیست
عبادت به جز خدمت خلق نیست
مراد از این نوشتار نفی و تخطئه پرداختن به فضایل نیست، بلکه اولویت دادن به وظایف نسبت به فضایل است. چنانکه پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) به امام علی(ع) فرمودند: « هرگاه دیدی مردم به فضایل و مستحبات میپردازند، تو به کامل کردن واجبات بپرداز؛ یا علیُّ إذا رَأیتَ الناسَ یَشتَغِلُونَ بالفَضائلِ فاشتَغِلْ أنتَ بِإتمامِ الفَرائضِ.» (۲)
اگر بخواهیم وظایف و فضایل را به ساختمان تشبیه کنیم، وظایف را می توان ساختمان کامل قابل سکونت دانست که فضایل زیبایی ها و رنگ و لعاب و نمای این ساختمان را تشکیل می دهند. بنابراین وظایف برخلاف فضایل، به تنهایی ما را به نتیجه مطلوب می رسانند و چنانچه وظایف به درستی انجام گرفت، آنگاه فضایل نیز زیبایی بخش نتیجه کارها خواهند بود.
در سریال شیخ بهایی مشاهده می کنیم هنگامی که آن عالم بزرگوار طرح کاروان سرا برای احداث ۹۹۹ کاروان سرا در مسیر راه ها را به شاه عباس می دهد، شاه می گوید طرح شما ساده است و اگر زرق و برقی به آن اضافه کنیم بهتر نیست؟ (نقل به ممضون) و در جواب او، شیخ بهایی زیبایی را در سادگی دانسته و به تعداد بالای کاروانسراها اشاره می کند و مخارج آن را متذکر می شود.
همانطور که در مثال قبل می بینیم که شیخ بهایی واجب (ساخت کاروانسرا) را فدای مستحب (رنگ، نما و…) نمی کند؛ بنابراین شایسته است در امور جاری زندگی به ویژه در محل کار ابتدا به وظایف بپردازیم و چنانچه خللی به وظایف وارد نمی شود آنگاه فضایل را نیز دنبال کنیم.
ان شاءالله در نوشته های آینده به صورت موردی در زمینه تعلیم و تربیت و برخی نهادهای دیگر به بحث وظایف/فضایل پرداخته می شود.
مهدی کمالی
۲۷ آبان ۹۷
پانوشت:
۱- نوشتار مرتبط: چشمه ی حکمت
۲- پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: اى على ۶۰۰ هزار گوسفند مىخواهى یا ۶۰۰ هزار دینار یا ۶۰۰ هزار جمله؟ عرض کرد: اى رسول خدا! ششصد هزار جمله. پیامبر(ص) فرمود: [آن ] ۶۰۰ هزار جمله را در شش جمله جمع (خلاصه) مىکنم.
۱ـ هرگاه دیدی مردم به فضایل و مستحبات میپردازند، تو به کامل کردن واجبات بپرداز؛ یا علیُّ إذا رَأیتَ الناسَ یَشتَغِلُونَ بالفَضائلِ فاشتَغِلْ أنتَ بِإتمامِ الفَرائضِ.
۲ـ هرگاه دیدی مردم سرگرم دنیایند، تو سرگرم آخرت شو؛ و إذا رَأیتَ الناسَ یَشتَغِلُونَ بِعَمَلِ الدنیا فاشتَغِلْ أنتَ بعَمَلِ الآخِرَةِ.
۳ـ و هرگاه دیدی مردم به عیبهای دیگران میپردازند، تو به عییبهای خودت بپرداز؛ و إذا رأیتَ الناسَ یَشتَغِلونَ بِعُیوبِ الناسِ فاشتَغِلْ أنتَ بِعُیوبِ نفسِکَ.
۴ـ و هرگاه دیدی مردم به آراستن دنیا میپردازند، تو به زینت دادن آخرت بپرداز؛ و إذا رَأیتَ الناسَ یَشتَغِلونَ بتَزیینِ الدنیا فاشتَغِلْ أنتَ بتَزیینِ الآخِرَةِ.
۵ـ و هرگاه دیدی مردمی به زیادی عمل میپردازند، تو به خالص کردن عمل بپرداز؛ و إذا رَأیتَ الناسَ یَشتغِلونَ بکَثرَةِ العَمَلِ فاشتَغِلْ أنتَ بصَفوَةِ العَمَلِ.
۶ـ و هرگاه دیدی مردم به خلق متوسل میشوند، تو به خالق متوسل شو؛ و إذا رَأیتَ الناسَ یَتوسَّلُونَ بالخَلقِ فَتَوَسَّلْ أنتَ بالخالِقِ. (میزان الحکمه ج۳ص۲۴۰۳) (برگرفته از سایت تسنیم: tn.ai/1376727 )